Το στρες αποτελεί αναμφισβήτητα μέρος της καθημερινότητάς μας, ακόμη κι αν ποικίλλει στην ένταση, τη συχνότητα ή τον τρόπο με τον οποίο ο καθένας από εμάς το διαχειρίζεται.  Γνωρίζουμε ότι το στρες πολλές φορές τείνει να δυσκολεύει την καθημερινότητά μας, μειώνοντας την ικανότητα συγκέντρωσης και κατ’ επέκταση την απόδοσή μας, και συχνά επιδρώντας αρνητικά στην προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική μας λειτουργικότητα. Από την άλλη, υπάρχουν περιπτώσεις που το άγχος μας κινητοποιεί, μας κάνει πιο παραγωγικούς και μας βοηθά να ανταπεξέλθουμε στις καθημερινές προκλήσεις της ζωής μας.

Στην πραγματικότητα, το στρες είναι ένα απολύτως φυσιολογικό και χρήσιμο συναίσθημα, το οποίο λειτουργεί προστατευτικά για εμάς. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια δυνητικά απειλητική ή επικίνδυνη κατάσταση, το στρες μας «προειδοποιεί» και μας κρατά σε εγρήγορση προκειμένου να ανταπεξέλθουμε αποτελεσματικά στον κίνδυνο και να προστατευτούμε από αυτόν.

Αντίδραση πάλης ή φυγής: Όταν το σώμα αντιδρά στο στρες

 Το στρες είναι αυτό που ενεργοποιεί το εσωτερικό σύστημα αυτο-προστασίας μας, γνωστό και ως αντίδραση «πάλης ή φυγής» (“fight or flight” response): μια βιολογικά καθορισμένη και εξελικτικά απαραίτητη αντίδραση του οργανισμού μας, με άλλα λόγια ένας «εσωτερικός συναγερμός» που ενεργοποιείται όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάτι που μπορεί ενδεχομένως να μας βλάψει. Σε αυτή την κατάσταση «συναγερμού» λοιπόν, το μυαλό και το σώμα μας κινητοποιείται σχεδόν αστραπιαία, εκλύοντας κάθε λογής ορμόνες που μας προετοιμάζουν να παλέψουμε (fight) ή να ξεφύγουμε (flight) από τον κίνδυνο.

Η αντίδραση πάλης ή φυγής μπορεί να εμφανιστεί ως απάντηση σε έναν επικείμενο πραγματικό κίνδυνο (όπως όταν έρθετε αντιμέτωποι με ένα σκυλί που γρυλίζει ή με ένα αμάξι που κατευθύνεται με μεγάλη ταχύτητα προς το μέρος σας) ή ως αποτέλεσμα μιας ψυχολογικής απειλής (όπως όταν προετοιμάζεστε για μια σημαντική παρουσίαση στη δουλειά). Πιθανότατα μπορείτε να σκεφτείτε κάποια στιγμή στο παρελθόν που βιώσατε την αντίδραση πάλης ή φυγής. Μπροστά σε κάτι τρομακτικό και δυνητικά επικίνδυνο, η καρδιά αρχίζει να χτυπά πιο γρήγορα, η αναπνοή γίνεται πιο γρήγορη και ολόκληρο το σώμα κινητοποιείται και είναι «έτοιμο για δράση». Συνηθισμένα σωματικά συμπτώματα περιλαμβάνουν ταχυκαρδία, εφίδρωση, γρήγορη αναπνοή (ή υπέρπνοια), μυϊκή τάση, αίσθημα ζάλης, αίσθημα δύσπνοιας, και άλλα.

Πραγματικός ή φανταστικός κίνδυνος;

Αυτή η αντίδραση του οργανισμού μας παίζει κρίσιμο ρόλο στο πώς αντιμετωπίζουμε το στρες και τον κίνδυνο στο περιβάλλον μας. Ωστόσο, το σύστημα πάλης ή φυγής μπορεί να ενεργοποιηθεί λόγω τόσο των πραγματικών όσο και των φανταστικών απειλών. Προετοιμάζοντας το μυαλό και το σώμα για δράση, είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι για να λειτουργήσουμε αποτελεσματικά υπό πίεση. Το στρες που δημιουργείται από την συγκεκριμένη κατάσταση μπορεί να είναι πραγματικά χρήσιμο, αφού μας βοηθά να είμαστε σε εγρήγορση και να ανταπεξέλθουμε αποτελεσματικά σε οτιδήποτε έρχεται μπροστά μας.

«Καλό», «υγιές», «παραγωγικό» στρες … όπως και να το χαρακτηρίσουμε, γνωρίζουμε ότι αυτή η μορφή στρες μπορεί να μας βοηθήσει να αποδώσουμε καλύτερα σε καταστάσεις όπου έχουμε την πίεση του να τα πάμε καλά (π.χ. στη δουλειά ή στο πανεπιστήμιο). Από την άλλη, σε περιπτώσεις πραγματικού κινδύνου, η αντίδραση πάλης ή φυγής μπορεί να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στην επιβίωσή μας (π.χ. αντιδρώντας άμεσα σε ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα), αυξάνοντας την πιθανότητα να επιβιώσουμε από τον επικείμενο κίνδυνο.

Αν και η αντίδραση του οργανισμού μας στο στρες γίνεται αυτόματα, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι πάντα ακριβής. Μερικές φορές αντιδρούμε με τον παραπάνω τρόπο, ακόμα και όταν δεν υπάρχει πραγματική απειλή. Οι φοβίες είναι ένα καλό παράδειγμα για το πώς μπορεί να ενεργοποιηθεί το σύστημα πάλης ή φυγής, μπροστά σε μια υποκειμενικά αντιλαμβανόμενη απειλή.

Για παράδειγμα, ένα άτομο που φοβάται τα ύψη μπορεί να αρχίσει να βιώνει αυτή την έντονη αντίδραση του στρες όταν πρέπει να πάει στον τελευταίο όροφο ενός κτιρίου για να παρευρεθεί σε μια συνάντηση. Αντίστοιχα ένα άτομο που δυσκολεύεται στην κοινωνική διαντίδραση, μπορεί να εμφανίσει έντονα σημάδια στρες εάν χρειαστεί να μιλήσει μπροστά σε μια ομάδα ατόμων. Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση, το σώμα του μπορεί τεθεί σε «συναγερμό», καθώς η καρδιά του θα αρχίσει να χτυπά δυνατά και η αναπνοή του να γίνεται πιο γρήγορη. Εάν τα συμπτώματα του στρες του γίνουν εντονότερα, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια κρίση πανικού.

Κατανοώντας την φυσική αντίδραση του σώματός μας στο στρες, μέσω του μηχανισμού «πάλης ή φυγής» που περιγράψαμε παραπάνω, μπορούμε να ανταπεξέλθουμε καλύτερα σε τέτοιου είδους καταστάσεις.  Όταν παρατηρούμε ότι έχουμε ένταση και το σώμα μας μπαίνει σε κατάσταση «συναγερμού», μπορούμε να βρούμε τρόπους για να ηρεμήσουμε και να χαλαρώσουμε το σώμα μας, π.χ. κάνοντας ασκήσεις μυϊκής χαλάρωσης, διαφραγματικής αναπνοής, ή ήπιας σωματικής άσκησης – μεταξύ άλλων.

Πότε το στρες γίνεται πρόβλημα;

 Παρόλο που κάποτε αυτή η αντίδραση του οργανισμού ήταν μια ενστικτώδης συμπεριφορά που είχε σκοπό να προστατεύσει τα ζώα και τους ανθρώπους από το κίνδυνο, υπάρχουν φορές που μπορεί να είναι ιδιαίτερα ψυχοφθόρα ή προβληματική για κάποιους ανθρώπους. Ορισμένοι άνθρωποι φαίνεται ότι έχουν μια ευαισθησία προς το στρες, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνονται ευκολότερα το περιβάλλον – και τους πιθανού κινδύνους που αυτό εμπεριέχει – και κατ’επέκταση να βρίσκονται διαρκώς σε μια κατάσταση υπερεγρήγορσης και έντονου στρες, προκειμένου να «προλάβουν το κακό» και να προστατεύσουν τόσο τον εαυτό τους όσο και τους οικείους τους. Αν και βραχυπρόθεσμα αποτελεσματικό (αφού βοηθά το άτομο να ανταπεξέλθει αποτελεσματικά στις προκλήσεις τις καθημερινότητάς του), αυτό το διαρκές άγχος συχνά καταβάλει το άτομο και μπορεί να οδηγήσει σε ψυχολογικά προβλήματα, όπως διαταραχές άγχους, κατάθλιψη, εξουθένωση (burnout) κ.ο.κ. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι σημαντικό να απευθυνθεί κανείς σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας προκειμένου να καταφέρει να διαχειρίζεται αποτελεσματικά  το στρες του.