Τι είναι η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία

Η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία (Cognitive Behavioral Therapy, CBT) είναι μια μέθοδος ψυχοθεραπείας που εφαρμόζεται με πολύ αξιόλογα αποτελέσματα σε μια ευρεία γκάμα ψυχικών διαταραχών με κυριότερες από πλευράς συχνότητας την κατάθλιψη και τις αγχώδεις διαταραχές.

Χαρακτηρίζεται από :

Αρχές γνωσιακής ψυχοθεραπείας

Η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία βασίζεται στην εξής θεωρητική αρχή : Ο τρόπος με τον οποίο το άτομο «βλέπει τα πράγματα» είναι ο παράγοντας που επηρεάζει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του και όχι τα ίδια τα πράγματα καθ’ αυτά.

Βασίζεται στη ρήση του αρχαίου στωικού φιλόσοφου Επίκτητου

“Δεν είναι τα πράγματα που ταράζουν τους ανθρώπους αλλά οι δοξασίες των ανθρώπων για τα πράγματα”.

Η έννοια «βλέπω τα πράγματα» έχει να κάνει με το πώς αντιλαμβάνομαι γεγονότα, καταστάσεις, σχέσεις, ανθρώπους. Πρόκειται για αναπαράσταση ερεθισμάτων που λαμβάνει χώρα στο «νοητικό όργανο» του ανθρώπου που είναι ο εγκέφαλος. Τα ερεθίσματα είναι είτε εξωτερικά από το περιβάλλον, είτε εσωτερικά από τον ψυχισμό μας ή το σώμα μας.

Το νοητικό όργανο έχει συγκεκριμένες ιδιότητες επεξεργασίας των πληροφοριών, οι οποίες είναι :

Έτσι λοιπόν κάθε άτομο χρησιμοποιεί τις λειτουργίες αυτές για να αλληλεπιδράσει με διάφορα γεγονότα και καταστάσεις που συμβαίνουν γύρω του. Στη γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία χρησιμοποιείται ο όρος «γνωσία», που υποδηλώνει τις σκέψεις και νοητικές εικόνες του ατόμου με τις οποίες αναπαριστά (μεταφράζει) τον κόσμο. Διαφορετικά άτομα αντιλαμβάνονται την ίδια κατάσταση με διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα στο άκουσμα ενός άσχημου νέου κάποιος μπορεί να κλάψει, άλλος να θυμώσει, άλλος να σωπάσει και ούτω καθεξής.

Η δίοδος της πληροφορίας μέσα από το νοητικό όργανο θα μεταφραστεί σε σκέψεις, οι οποίες συχνά είναι αυτόματες δηλαδή αυθόρμητες και ασυνείδητες, οι οποίες θα οδηγήσουν σε συναισθήματα όπως η θλίψη ή ο θυμός και σε συμπεριφορές όπως το κλάμα ή η φυγή.

Η αντίληψη των ερεθισμάτων επηρεάζεται από προϋπάρχουσες πεποιθήσεις που έχει ενσωματώσει το άτομο, θεμελιακούς τρόπους λειτουργίας και ανώτερης πολυπλοκότητας συναισθηματικά και γνωστικά μοτίβα για τον εαυτό του και τις σχέσεις του. Τα τελευταία ονομάζονται σχήματα, ξεκινούν στην παιδική ηλικία και διαμορφώνονται στην πορεία της ζωής.

Σχήματα στη γνωσιακή θεώρηση

Θέλωντας να ορίσουμε τα σχήματα ευαλωτότητας, πρέπει καταρχήν να εξηγήσουμε τι σημαίνει σχήμα. Σχήμα είναι μια νοητική δομή ή αλλιώς ένα σύνολο σύνθετων αναπαραστάσεων μέσω των οποίων το άτομο αντιλαμβάνεται και νοηματοδοτεί τα εξωτερικά ερεθίσματα και τις πρώιμες εμπειρίες της ζωής του. Τα σχήματα ευαλωτότητας είναι δυσλειτουργικές νοητικές δομές που εγκαταστάθηκαν νωρίς στην ανάπτυξη του ατόμου λόγω πρώιμων εμπειριών και που έχουν να κάνουν με την αίσθηση της αξίας του εαυτού. Κατηγοριοποιούνται σε 2 βασικούς άξονες :

Σχήμα αυτονομίας : Αβοηθητότητα, ανεπάρκεια, αδυναμία, ανικανότητα, απουσία ελέγχου

Σχήμα κοινωνιοτροπίας : Αίσθημα απόρριψης, εγκατάλειψης, μοναξιάς, μη αρεστότητας, διαφορετικότητας

Θεραπεία ψυχικής διαταραχής με γνωσιακή ψυχοθεραπεία

Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία έχει διαπιστωμένη αποτελεσματικότητα που έχει καταδειχθεί από έρευνες δεκαετιών

• σε όλες τις αγχώδεις διαταραχές (διαταραχή πανικού, κοινωνική φοβία, γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, φοβίες),
• στην κατάθλιψη,
• στη δ/χή μετατραυματικού στρες,
• στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή,
• στην ψυχογενή βουλιμία,
• στη σωματοδυσμορφική δ/χή,
• στην ινομυαλγία
• στο χρόνιο πόνο

Επιπλέον μπορεί να βοηθάει επικουρικά σε συνδυασμό με τη φαρμακευτική αγωγή σε περιπτώσεις διπολικής δ/χής και ψύχωσης.

Αρκετές μελέτες δείχνουν μάλιστα ότι προσφέρει μεγαλύτερης διάρκειας ύφεση της κατάθλιψης από την αντίστοιχη φαρμακευτική θεραπεία.

Στρες και διαταραχή

Μεγάλου μεγέθους (32000 συμμετέχοντες) μελέτη του πανεπιστημίου του Λιβερπουλ αναδεικνύει ένα ήδη γνωστό στον πολύ κόσμο γεγονός και ένα όχι και τόσο γνωστό ακόμα:

Η επίδραση ψυχοπιεστικών γεγονότων στη ζωή του ατόμου είναι μια πρωταρχική αιτία (μέσω αύξησης του στρες) ανάπτυξης καταθλιπτικής ή αγχώδους διαταραχής, ΟΜΩΣ το πώς ακριβώς το άτομο σκέφτεται και αντιμετωπίζει το εκάστοτε ψυχοπιεστικό συμβάν αποτελεί ΚΟΜΒΙΚΟ παράγοντα για το επίπεδο του άγχους ή της κατάθλιψης που θα βιώσει.

Στρεσσογόνα γεγονότα

• Απώλεια αγαπημενου προσώπου
• Ασθένεια
• Χωρισμός – διακοπη σημαντικης σχέσης
• Οικογειακα προβλήματα
• Οικονομικα προβληματα
• Μετανάστευση -μετακομιση
• Γάμος – Εγκυ
• Υπερβολικο φορτος εργασίας
• Απωλεια/αλλαγή εργασίαςσυταξιοδότηση
• Αποχώρηση απο γονεϊκή εστία

Με άλλα λόγια “δεν είναι τα πράγματα που ταράζουν τους ανθρώπους, αλλά οι πεποιθήσεις των ανθρώπων για τα πράγματα”. Πρόκειται για τη βασική αρχή της Γνωσιακής Ψυχοθεραπείας, η οποία με μεγάλη αποτελεσματικότητα εφαρμόζεται ακριβώς σε αυτές τις δύο μείζονες και συχνότερες ψυχικές διαταραχές που ασχολήθηκε η παραπάνω μελέτη. Η αλλαγή προς το λειτουργικότερο του τρόπου που βλέπουμε τα πράγματα και η άρση κάποιων γνωσιακών διαστρεβλώσεων που αλλοιώνουν προς το αρνητικότερο την εικόνα μας για τον κόσμο μπορεί να έχει απρόσμενα εντυπωσιακό θεραπευτικό αποτέλεσμα για όποιον αποφασίσει να δοκιμάσει τη γνωσιακή ψυχοθεραπεία.

Το άτομο που μεγαλώνει σε ένα χρονίως ψυχοπιεστικό περιβάλλον ενδέχεται να μάθει να ερμηνεύει τα πράγματα με αρνητικό τρόπο, κάτι που οδηγεί στην ενσωμάτωση αρνητικών πεποιθήσεων και σχημάτων, που χωρίς παρέμβαση το ακολουθούν δια βίου. Οι αρνητικές σκέψεις επαναλαμβάνονται για μεγάλο χρονικό διάστημα, τα αρνητικά συναισθήματα που δημιουργούν παρατείνονται εξίσου, η έντασή τους μπορεί να μεγαλώνει, με συνέπεια αυτό που ονομάζουμε ψυχική διαταραχή. Η ύπαρξη βιολογικής προδιάθεσης στην ανωτέρω διαμόρφωση, συνεισφέρει ενδεχομένως στη βαρύτητα ή στη διάρκεια της διαταραχής.

Στις ψυχικές διαταραχές λοιπόν σύμφωνα με τη γνωσιακή θεωρία υφίσταται συστηματική δυσλειτουργική επεξεργασία των πληροφοριών του εξωτερικού και εσωτερικού περιβάλλοντος. Μία ακόμη εκδήλωση αυτής της δυσλειτουργίας είναι ορισμένα επαναλαμβανόμενα μοτίβα στη διεργασία της σκέψης που ονομάζονται «γνωσιακά λάθη» ή γνωσιακές διαστρεβλώσεις. Επιγραμματικά στην εικόνα αναφέρονται οι συνηθέστερες

Γνωσιακές Διαστρεβλώσεις (Cognitive Distortions)

• Διπολική Σκέψη (Black or white / Polarized Thinking / All or Nothing): Υπάρχουν μόνο δύο εκδοχές απόλυτες & συχνά αντίθετες μεταξύ τους στην αντίληψη των πραγμάτων. Δε νοούνται ενδιάμεσες καταστάσεις. Όλα ή τίποτα, άσπρο ή μαύρο, τώρα ή ποτέ, πρώτος ή τίποτα είναι κάποιες συχνές εκδηλώσεις του φαινομένου π.χ. «Είστε ή μαζί μας ή εναντίον μας» , «Ο κόσμος θυμάται τον πρώτο,το δεύτερο κανείς»
• Αυθαίρετο συμπέρασμα (Jumping to Conclusions): Η υιοθέτηση απόψεων, κρίσεων χωρίς επαρκή στοιχεία και μαρτυρίες. Συχνά παίρνει τη μορφή «διαβάσματος της σκέψης», του πώς νιώθει κάποιος ή γιατί κάνει κάτι π.χ. «Δε μιλάει πολύ σήμερα, κάτι έχει μαζί μου». Άλλοτε εκδηλώνεται ως μαντική ικανότητα για το μέλλον π.χ. «Δεν ξύπνησα καλά σήμερα, δε θα πάει καλά η μέρα μου».
• Επιλεκτική προσοχή (Selective Attention, Tunnel Vision) : Από όλες τις παραμέτρους μιας κατάστασης επιλέγεται μία,συνήθως με αρνητικό ή φοβογόνο περιεχόμενο και η προσοχή του παρατηρητή εστιάζεται εκεί, αγνοώντας άλλες συνήθως πιο σημαντικές και ρεαλιστικές π.χ. «Χάλια έγραψα στις εξετάσεις, μου ξέφυγε μια ερώτηση»
• Εσφαλμένη τιτλοφόρηση (Mislabeling) : Η απόδοση χαρακτηρισμών σε μας ή τους άλλους με βάση μεμονωμένο συμβάν «Μου ‘κανε παρατήρηση το αφεντικό, τελικά είμαι άχρηστος», «Έχασε η ομάδα, είναι losers».
• Προσωποποίηση (Personalization) : Θεώρηση πραγμάτων σαν να έχουν να κάνουν πάντα με μας, συνήθως με την έννοια της προσωπικής ευθύνης π.χ. «Οι γονείς μου πήραν διαζύγιο εγώ φταίω»
• Μεγαλοποίηση / Υποτίμηση (Magnification/Minimization) : Η τάση υπερεκτίμησης ή υποβάθμισης στοιχείων μιας κατάστασης ή ενός προσώπου π.χ «δεν είμαι οργανωμένος, δε θα πάω μπροστά», «και τι έγινε που είμαι εργατικός,δεν έχω βύσμα»
• Καταστροφοποίηση (Catastrophizing) Η τάση να φανταζόμαστε συνεχώς αρνητικές εξελίξεις τεράστιας βαρύτητας.
• Υπεργενίκευση (Overgeneralization) : Από τις συχνότερες διαστρεβλώσεις, είναι η απόδοση γενικής σημασίας σε μεμονωμένο γεγονός ή να χαρακτηρίζεται μια ολόκληρη ομάδα ατόμων από πράξεις ενός μικρού τμήματος της ομάδας αυτής π.χ. «Όλοι μαζί τα φάγαμε» «Οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι τεμπέληδες».
• Συναισθηματική λογική (Emotional Reasoning) : Το άτομο σε αυτή την περίπτωση εσφαλμένα εκλαμβάνει τα συναισθήματά του ως απόδειξη/ένδειξη της πραγματικότητας π.χ. «Αφού νιώθω αποτυχημένος, έτσι θα’ ναι».
• Πρέπει (Shoulds) : Αντίληψη των πραγμάτων μέσω μιας συνεχούς προσήλωσης στο τι πρέπει & τι θα έπρεπε π.χ. «Έπρεπε να πάρουμε δώρο που πήγαμε στο ξένο σπίτι», «Πρέπει να προσέχεις πως ντύνεσαι», «Πρέπει να ελέγχω τα πράγματα».

Η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία στοχεύει στη σταδιακή τροποποίηση των παραπάνω διεργασιών και των επαναλαμβανόμενων αρνητικών/απειλητικών σκέψεων που δημιουργούν συναισθήματα άγχους και κατάθλιψης. Αναδεικνύεται η ανορθολογικότητα και δυσλειτουργικότητά τους με τεχνικές όπως η «Σωκρατική Μαιευτική», η επαγωγική μέθοδος και άλλες. Ταυτόχρονα αναδεικνύεται η συμβολή της συμπεριφοράς που συντηρεί την όλη προβληματική. Η εξέλιξη της θεραπείας οδηγεί σε αναδόμηση πυρηνικών πεποιθήσεων και δυσλειτουργικών σχημάτων. Εν τέλει κατορθώνοντας να τροποποιήσει τον τρόπο που «βλέπει τα πράγματα», ο θεραπευόμενος απαλλάσσεται από συμπτώματα.

Στην πορεία των τελευταίων δεκαετιών, παρακλάδια της CBT που συνθέτουν γνωσιακά στοιχεία με στοιχεία από άλλες σχολές όπως η ψυχοδυναμική, έχουν αναπτυχθεί προς αντιμετώπιση των διαταραχών προσωπικότητας (οριακή) όπως η Διαλεκτική Συμπεριφορική Θεραπεία και η Θεραπεία Σχημάτων. Τέλος η γνωσιακή ψυχοθεραπεία μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο υποστήριξης ασθενών με χρόνιες νόσους όπως κάποιες μορφές καρκίνου (π.χ. μαστού), οι καρδιαγγειακές και πολλές άλλες που συσχετίζονται με αυξημένα ποσοστά στρες όπως το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου.